Đến với Kon Tum, yếu tố nhân văn trong lễ “Pơ thi”

Trong lễ “Pơ thi”, tất cả các hoạt động dù là ở phần lễ hay phần hội cũng đều ẩn chứa những yếu tố nhân văn sâu sắc. Theo lời kể của già làng A Khuynh, làng KLeng Thị trấn Sa Thầy: “người Ja Rai trước đây có tục nối dây, tức là nếu người anh chết, người em trai sẽ lấy chị dâu làm vợ. Hoặc người góa phụ phải sống chung thủy với hồn ma của chồng cho đến khi làm lễ bỏ mả. Nếu không làm lễ bỏ mả thì phải ở vậy suốt đời”. Như vậy, lễ “Pơ thi” vừa là sự thể hiện tình cảm của người thân trong lần chia tay cuối cùng, vừa là nghi thức “cởi trói” cho sự ràng buộc hôn nhân của người phụ nữ góa bụa. Đặc biệt đối với những người vợ trẻ không may gặp đức lang quân xấu số. Sau buổi lễ, người phụ nữ tìm đến một dòng suối mát, đẫm mình trong đó để gột hết những ràng buộc với người quá cố. Tiếp đến, một nghi thức hết sức quan trọng được tiến hành, người thân trong gia đình sẽ chải tóc cho người phụ nữ ấy- Hành động này mang ý nghĩa tượng trưng cho một ngày mới bắt đầu. Để rồi từ đây được tự do tìm đến tình cảm lứa đôi, xây dựng một cuộc đời hạnh phúc mới. Giữa những quan niệm cổ hủ đương thời, đây rõ ràng là tư tưởng tiến bộ vượt bậc, lấp lánh tính nhân văn.

 

Tượng nhà mồ là yếu tố chủ đạo làm nên sự độc đáo của lễ “Pơ thi”. Ở đây không đề cập về lĩnh vực nghệ thuật tạo hình, mà chỉ cảm nhận từ góc nhìn tâm linh huyền bí. Ẩn chứa trong đó là sự quan tâm, lo lắng, thể hiện trách nhiệm sâu nặng, ân tình của những người thân còn sống khi chia tay vĩnh viễn với người đã chết. Từ đây, những người thân trong gia đình, dòng tộc sẽ không còn gần gũi, chăm sóc cho người đã khuất nữa. Thay vào đó là những tượng người, những tượng vật đảm nhiệm. Già làng A Pêl, làng Chốt, Thị trấn lý giải: “Người Ja Rai quan niệm chết không phải là mất đi, mà là về thế giới của hồn ma ở cõi mang lung. Ở đó cũng có cuộc sống riêng, cũng cần mọi thứ như trần gian”. Có lẽ vì vậy mà tượng nhà mồ thường là những hình nhân, vật dụng rất gần gũi và phong phú. Từ những hình tượng người đàn ông, đàn bà, người mẹ địu con, người lính bảo vệ, …đến các loài thú như khỉ, chó và đồ vật sinh hoạt, đặc biệt là các pho tượng mang tính phồn thực. Tất nhiên tùy theo từng “đối tượng” người đã khuất cụ thể mà tạc những tượng nhà mồ cho phù hợp. Ví như người đàn ông đã lập gia đình nhưng còn trẻ, sẽ được tạc tượng người phụ nữ, có thể mang dáng dấp phồn thực hoặc rầu rĩ khóc thương. Người già thì có tượng lính bảo vệ,.v.v.. Dưới bàn tay khéo léo của các nghệ nhân, tất cả đều được thổi hồn vô cùng sinh động, mộc mạc mà chân thực, giống như bản chất của Ja Rai. Với mong muốn ở thế giới bên kia người chết được “sống” vui vầy hơn, đủ đầy hơn cả vật chất lẫn tinh thần. Đây phải chăng là một cách thể hiện văn hóa ứng xử đầy tình người.